Η Αρχαία Σάλωνα της Δαλματίας κτίστηκε το 7 αιώνα
προ Χριστού κοντά στις πήγες του ποταμού
Jadro από τους
Ιλλυριούς. Το 4 αιώνα π Χ την πόλη την πήραν οι Αρχαίοι Έλληνες και έχτισαν εκεί
το εμπόριον, την αγορά-αποικία. Μετά από την κατάκτηση της πόλης από τους Ρωμαίους ξεκίνησε η ανάπτυξη και η Σάλωνα έγινε πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Δαλματίας διότι πήρε θέση υπέρ του Ιουλίου Καίσαρα στην εμφύλια διαμάχη με τον Πομπήιο και τον Κράσσο.
Μετά της νίκης του Ιουλίου Καίσαρα η πόλη μεγαλώνει κ αριθμεί πλέον 60.000 κατοίκους
και γίνεται μια από της μεγαλύτερες πόλης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Όπως κάθε Ρωμαϊκή πόλη έτσι και η Σάλωνα είχε υδραγωγείο , θέατρο, αμφιθέατρο,
την αγορά και της θέρμες . Η Σάλωνα συνοδευόταν με την οδό Via Argentaria με τα ορυχεία ασημιού στο Sirmium στις Δειναρικές Άλπεις και είχε το δικό της νομισματοκοπείο. Όλοι οι απώτεροι αυτοκράτορες πρόσεχαν την πόλη και ανακατασκεύαζαν
ανά τακτικά διαστήματα τους τοίχους της πόλης, όπως ο Αύγουστος, με το Pax Romana, ο Μάρκος Αυρήλιος το 170 μ Χ και ο Θεοδόσιος
ο Δεύτερος . Από το 1 αιώνα μέχρι 6 αιώνα
μ Χ η πόλη είχε βαριά οχύρωση, με τους τοίχους
να έχουν πάχος 2,5 μέτρα
και υπήρχαν 90 αμυντικοί πύργοι. Το αμφιθέατρο της πόλης χωρούσε από 15.00 έως
18.000 θεατές και ήταν αρένα διαφόρων παραστάσεων. Στη πόλη υπήρχε γέφυρα στο ποταμό Jadro ( αρχαίο Σόλουν) με πέντε καμάρες που
διατηρήθηκε μέχρι σήμερα.
Ιδιαίτερη ανάπτυξη της πόλης και η άνθηση των τεχνών
η Σάλωνα γνώρισε στην εποχή του Αυτοκράτορα Διοκλητιανού, που έχει γεννηθεί στη
Σάλωνα σε μια οικογένεια ταπεινής καταγωγής. Από το 284 μ Χ ενώ αναρριχήθηκε στο αυτοκρατορικό θρόνο της Ρώμης άρχισε να χρηματοδοτεί
την γενέτειρα του και από το 295 μέχρι το 305 μ Χ ο Διοκλητιανός έχτισε το παλάτι του 4 χιλιόμετρα μακριά από
τη Σάλωνα , στη όχθη της Αδριατικής Θάλασσας . Σήμερα αυτό το τεράστιο παλάτι αποτελεί τον πυρήνα της
πόλης Σπλιτ , είναι το πιο διατηρημένο Ρωμαϊκό ανάκτορο στο κόσμο και έχει κατοχυρωθεί στον κατάλογο της UNESCO «Μνημεία Παγκόσμιας
Κληρονομιάς». Το 305 μ Χ ο Διοκλητιανός παραιτείται από το αξίωμα του αυτοκράτορα
και ζει μόνιμα στο Ανάκτορο του και επισκέπτεται τη Σάλωνα. Γύρω στις 639 μ Χ η
Σάλωνα υποκύπτει στις επιθέσεις των Αβαρών και των Σλάβων και οι κάτοικοι της βρίσκουν καταφύγιο στο γειτονικό
Ανάκτορο του Διοκλητιανού , που έχει ισχυρή οχύρωση και άντεξε την πολιορκία. Επειδή
όμως ο Διοκλητιανός ήταν επίμονος και
ανελέητος διώκτης των Χριστιανών το 4 αιώνα , οι πρόσφυγες Χριστιανοί από τη Σάλωνα τον 7 αιώνα μ Χ. ανοίγουν το μαυσωλείο του και διασπείρουν τις στάχτες του στη θάλασσα. Αμέσως μετά αρχίζουν να κτίζουν τις κατοικίες τους μέσα στο εσωτερικό του ανακτόρου και ακόμα μέσα
στα τοίχοι των οχυρώσεων.
Αυτό το ασυνήθιστο και όμορφο , κτισμένο εσωτερικά ανάκτορο
του Διοκλητιανού αποτελεί στις μέρες μας το κυριότερο αξιοθέατο της Δαλματικής Ακτής. Από τα
πρώιμα Χριστιανικά χρόνια , το 4 και τον 5 αιώνα στη Σάλωνα κτίζονται εκκλησίες
και βαπτιστήριο εντός των τειχών με αξιόλογα ευρήματα που μαζί με τους σαρκοφάγους
της ρωμαϊκής περιόδου βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Σπλιτ.
Στις σημερινές
μέρες ο Αρχαιολογικός Χώρος της Αρχαίας Σάλωνας αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ρωμαϊκά μνημεία τέτοιου είδους που υπάρχουν , δυστυχώς όμως μέχρι πρότινος δεν είχε περίφραξη,
δεν υπήρχε επισκεψιμότητα και έχουν αναφερθεί περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας. Πρόσφατα
το Κροατικό Κράτος αποφάσισε να διατηρήσει και να αναδείξει την Αρχαία Σάλωνα
και σήμερα γίνονται έργα αναστύλωσης και
καινούριες ανασκαφές. Σήμερα η Σάλωνα είναι ένα σύγχρονο προάστιο του Σπλιτ,
που αναπτύχθηκε γύρο από το αρχαιολογικό χώρο , μια ζωντανή και ενδιαφέρουσα πόλη.
