14+ 1 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ, ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΦΩΚΙΔΑΣ!
1. Η Μητρόπολη της Άμφισσας, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου , μεταβυζαντινός Ναός του 1868, με την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Τριχερούσας και με τις μοναδικές στο κόσμο τοιχογραφίες του Σπύρου Παπαλουκά, εκτελεσμένες με την τεχνική των ανθίβολων μαζί με το ρωμαϊκό παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο στο εξωτερικό χώρο της εκκλησίας δημιουργούν σπάνιο ανσάμπλ.
2. Ο Βυζαντινός Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Άμφισσα, κτίσμα 11 αιώνα μετά Χριστού, μοναδικής ομορφιάς αριστούργημα εκκλησιαστικής Βυζαντινής αρχιτεκτονικής με 2 μεσαιωνικά ηλιακά ρολόγια στους τοίχους του.
3. Η ιστορική βυζαντινή Μονή Παναγίας Βαρνάκοβας, αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου, μία από της σημαντικότερες στον Ελλαδικό χώρο, κτισμένη το 1077 , με τον ηγούμενο τον Όσιο Δαυίδ το 1520-1532, με τρομερή πολιορκία του 1826 από 4.000 τουρκοαλβανούς τον Κιουτάχη χωρίς αποτέλεσμα για 23 μερες! Ανατινάζεται πιο μετά από τους τούρκους και ξανακτίζεται με την προσωπική χορηγία των 8.000 φοινίκων από τον Ιωάννη Καποδίστρια.
4. Η άλλη ιστορική Μονή Προφήτη Ηλία στο Χρισσό, κτισμένη σύμφωνα με γραπτές πηγές το 1019. Ορμητήριο επαναστατών του 1821, στις 24/3/1821 κηρύχτηκε στη Μονή η έναρξη του Απελευθερωτικού Αγώνα στη Ρούμελη από τον Μητροπολίτη Σαλώνων Ησαΐα και τους οπλαρχηγούς της Φωκίδας τον Πανουργία , τον Δουβουνιώτη και άλλους. Το 1943 πυρπολείται από τους Ιταλούς .
5. Η Βυζαντινή Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Γαλαξίδι, κτισμένη το 1250 από τον Δεσπότη της Ηπείρου Δούκα Μιχάλη Β΄ Άγγελο Κομνηνό. Εκεί , το 1864 , σε μια κρύπτη, βρέθηκε το "Χρονικό του Γαλαξιδίου", μια σύντομη χειρόγραφη ιστορία του τόπου απο 10 έως 17 αιώνα μετά Χριστού.
6. Η μεταβυζαντινή Μονή Παναγίας Κουτσουριώτισσας, κτισμένη το 1670 στη θέση που βρέθηκε η εικόνα στο κούφιο κορμό ενός δένδρου , κοντά στο χωριό Αμυγδαλιά.
7. Η Παλιά Μονή Τίμιου Προδρόμου στη Δεσφίνα, κτισμένη του 1376 σε μια δύσβατη χαράδρα .Εκεί πρωτοεμόνασε ο εθνεγέρτης της Ρούμελης ο Δεσπότης Ησαίας, Επίσκοπος Σαλώνων και φιλοξένησε στη νεαρά ηλικία και τον Αθανάσιο Διάκο. Σήμερα υπάρχει και Νέα Μονή Τίμιου Προδρόμου με όμορφες τοιχογραφίες .
8. Ο Βυζαντινός Ναίσκος Ταξιαρχών στη Δεσφίνα, κτίσμα του 1332 που βρίσκεται σήμερα στο περίβολο του Ναού του Αγίου Χαραλάμπους στη Δεσφίνα.
9. Η Βυζαντινή Μονή Παναγίας Τριβολού στο Προσήλιο, γνωστή από πρωτοχριστιανικούς χρόνους, με αγιογραφίες με τεχνοτροπία νωπογραφίας ( al fresco) , εξαιρετικά σπάνια για την περιοχή. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και ο Δεσπότης Σαλώνων Ησαίας διδαχτήκαν εκεί από τον μοναχό Γεράσιμο Λύτσικα, έναν από σπουδαιότερους ιεροδιδασκάλους του γένους.
10. Η Παλιά Μονή Παναγίας Παντάνασσας στη Γραβιά, κτισμένη το 1517 με πολύ μεγάλη ιστορία στον Απελευθερωτικό Αγώνα του 1821.
11. Η Μεταβυζαντινή Μονή Ιωάννου Προδρόμου στην Αρτοτίνα, κτισμένο ίσως το 1728 ή νωρίτερα, εκεί εμόνασε ο Αθανάσιος Διάκος πριν ξεκινήσει τον Επαναστατικό Αγώνα. Μέχρι σήμερα σώζεται το κελί του Ήρωα του 1821.
12. Ο Ναός του Αγίου Νικολάου στο Γαλαξίδι, κτισμένο το 1805 με εξαιρετικό σκαλιστό ξύλινο τέμπλο.
13. Η Παναγία Μαυρομαντήλα (Ελεούσα) στο Πολύδροσο, κτίσμα 6 αιώνα μετά Χριστού , με ωραία και θλιβερή ιστορία της ονομασίας.
14. Το Μετόχι Παναγίας Ζυγωτής στους Δελφούς, κτίσμα του 1743 με ενδιαφέρουσα ιστορία.
15. Πολλές παλιές και νεότερες εκκλησίες και μοναστήρια : Αγία Παρασκευή, Παναγία, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Αθανάσιος στην Άμφισσα, Μεταμόρφωση του Σωτήρος και Ιωάννη του Θεολόγου στην Ιτέα, Άγιος Βασίλης στον Ελαιώνα, Αγία Ευθυμία στην Αγία Ευθυμία,Ζωοδόχου Πηγής στη Συκέα, Άγιος Αθανάσιος στη Γραβιά, Ιερά Μονή Αγίου Αυγουστίνου και Σεραφείμ του Σαρώφ, « η μονή των παπαροκάδων», με 400 σήμαντρα και 62 καμπάνες και η Ιερά Μονή Αγίων Νεκταρίου, Φανουρίου και Αγίας Φιλοθέης με τις κατακόμβες στο Τρίκορφο.
Σχετικά με το μοναστήρι του Αη Γιάννη του Προδρόμου στη Δεσφίνα έχουμε κι αυτό στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη:«… Έγινα ως δεκατεσσάρω χρονώ και πήγα σ’ ένα πατριώτη μου εις Ντεσφίνα. Ήταν ο αδελφός του με τον Αλήπασα και ήταν ζαπίτης αυτός εις την Ντεσφίνα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτάθηκα με εκείνο μιαν ημέρα. Ήταν γιορτή και παγγύρι. Βγήκαμε στο παγγύρι. Μόδωσε το ντουφέκι του να το βαστώ. Εγώ θέλησα το ρίξω. Ετζακίστη.
Τότε μ’ έπιασε σ’ όλο τον κόσμο εμπρός και με πέθανε στο ξύλο. Δε με έβλαβε το ξύλο τόσο, περισσότερο η ντροπή του κόσμος. Τότε όλοι τρώγαν και πίναν και γω έκλαιγα.
Αυτό το παράπονο δεν ηύρα άλλον κριτή να το είπώ να με δικιώσει, έκρινα εύλογο να προστρέξω στον Αϊ γιάννη, ότι εις το σπίτι του μούγινε αυτήνη η ζημιά και ατιμία.
Μπαίνω τη νύχτα μέσα εις την εκκλησία του και κλειώ την πόρτα κι αρχινώ τα κλάματα με μεγάλες φωνές και μετάνοιες. Τ’ είναι αυτό ο πούγινε σε μένα, γομάρι είμαι να με δέρνουν;
Και τον περικαλώ να μου δώσει άρματα καλά κι ασημένια και δεκαπέντε πουγγιά χρήματα και εγώ θα του φκιάσω ένα μεγάλο καντήλι ασημένιο. Με τις πολλές φωνές κάμαμε τις συμφωνίες με τον άγιο.
Σε λίγο καιρό, γράφει ο αδελφός του αφέντη μου από τα Γιάννενα, ότι θέλει ένα παιδί να του κάνει χοσμέτι. Μ’ έστειλαν εμένα το 1811…
Τότε έφκιασα ντουφέκι ασημένιο, πιστιόλες και άρματα κι ένα καντήλι καλό.
Και αρματωμένος καλά και σιγυρισμένος το πήρα και πήγα εις τον προστάτη μου και ευεργέτη μου κι αληθινό φίλο τον Αϊγιαννη και σώζεται ως το σήμερο, έχω και τα’ όνομά μου γραμμένο εις το καντήλι.
Και τον προσκύνησα με δάκρυα από μέσα από τα σπλάχνα μου, ότι θυμήθηκα όλες τις ταλαιπωρίες όπου δοκίμασα».