ΤΑ ΑΓΝΩΣΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΦΩΚΙΔΑΣ- ΑΡΧΑΙΑ ΚΡΙΣΣΑ, ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΙΠΠΟΔΡΟΜΟ ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝ

Συμφώνα με τον Όμηρο η Αρχαία Κρίσσα κτίστηκε τον  15 ο ή 14 αιώνα π.Χ  και βρισκόταν στην στρατηγική θέση του Κρισσαίου Πεδίου, ελέγχοντας το Αρχαίο προσκυνηματικό  μονοπάτι Κίρρας –Δελφών.

Η ομηρική πόλη της Κρίσσας ταυτίζεται με τον οικισμό της προϊστορικής και πρωτοϊστορικής περιόδου, που βρίσκεται νότια του Χρισσού του Νομού Φωκίδας, στο λόφο του Αγίου Γεωργίου. Σύμφωνα με το μύθο, ιδρυτής της πόλης ήταν ο γιος του Φώκου,  Κρίσος, ο οποίος ήταν πατέρας του βασιλιά Στροφίου, στην αυλή του οποίου είχε περάσει την παιδική του ηλικία ο Ορέστης, μαζί με το γιο του Στροφίου, Πυλάδη.  

Στις αναφορές του ο Παυσανίας  ταυτίζει  την Αρχαία Κρίσσα , λανθασμένα κατά πολλών, με την Αρχαία Κίρρα, ενώ ο Στράβωνας μιλάει για τις δυο ξεχωριστές πόλεις . Αναφέρει επίσης ο ίδιος ότι ήταν τόσο ισχυρή πόλη που έχει ιδρύσει το Μεταπόντιο , την αποικία της στο κόλπο του Τάραντα στην Κάτω Ιταλία. 

 Η Κρίσσα ήταν μια από της σημαντικότερες πόλεις  στην ευρύτερη περιοχή και μια από 9 πόλεις των Φωκέων που συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο. Στην ακμή της πόλης, όλη η ευρύτερη περιοχή μέχρι και η Κίρρα ανήκαν στην επιρροή της Κρίσσας. Από κάτω από την πόλη στον ελαιώνα του Κρισσαίου Πεδίου βρισκόταν ο πυθικός Ιππόδρομος των Δελφών όπου διεξαγόταν τα Πύθια.

   Ο γνωστός με τις μεταφορές των μαρμάρων τον Παρθενώνα για τον λογαριασμό του Λόρδου Έλγιν   Άγγλος περιηγητής Ουίλλιαμ Μάρτιν Λικ ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε λείψανα του ιπποδρόμου κάτω από σημερινό οικισμό. Ο Ουίλλιαμ Μάρτιν Λικ βρέθηκε 2 φορές στην περιοχή, την πρώτη φορά το 1802-1803 για το λογαριασμό του Έλγιν  και την δεύτερη φορά το 1804 -1807 . Η έδρα του θα γινόταν η  πρωτεύουσα του Αλί Πασά τα Ιωάννινα  όπου ενεργούσε ως πρόξενος της χώρας του.  Από τότε και μέχρι τον Φεβρουάριο του 1807 ταξίδευε συνεχώς μεταξύ Ηπείρου, Θεσσαλίας, Μακεδονίας, Ρούμελης και Πελοποννήσου ,  με σκοπό την καταγραφή χρήσιμων δεδομένων και την κατόπτευση του χώρου για στρατιωτικούς λόγους. Παράλληλα ο Ληκ προσδιόριζε αρχαιολογικούς χώρους με μία ζηλευτή ακρίβεια και, έχοντας στο ένα χέρι τον Παυσανία   και τον Στράβωνα  και στο άλλο τον  εξάντα  και τον θεοδόλιχο , συνέκρινε την αρχαία με τη νέα γεωγραφία. Ο Ουίλλιαμ Μάρτιν Λικ άφησε πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό έργο για την Αρχαία Ελλάδα όπου αναφέρει με ακρίβεια τις θέσεις των αρχαίων πόλεων και ανακτόρων.

Από τον 8 αιώνα π Χ ξεκινάει η παρακμή της Αρχαίας Κρίσσας, χωρίς να υπάρχουν τεκμηριωμένα τα αίτια , όμως υπάρχουν 3 θεωρίες. Σύμφωνα με τη πρώτη η εξαφάνιση της πόλης οφείλεται σε μεγάλη πυρκαγιά μετά από την κατάκτηση της από τις Δωρείς στον κάθοδο τους. Οι 2 άλλες θεωρίες έχουν σχέση με την εμφάνιση στον ίδιο γεωγραφικό χώρο των  δυο νέων  οικισμών, την Κίρρά και των Δελφών με την λατρεία του Απόλλωνα.  Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν ο έντονος οικονομικός ανταγωνισμός , στον οποίον η Κρίσσα, που δεν είχε την είσοδο στη θάλασσα  και ούτε  το μαντείο , υπέστη παρακμή. Η επικρατέστερη θεωρία είναι η κατάληψη από την Κίρρα και σταδιακή εξαφάνιση του οικισμού, και η τρίτη, πλήρες εξάρτηση από τους Δελφούς.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα φαίνεται ότι η Αρχαία Κρίσσα ξανακατοικήθηκε από τον 4 αιώνα μ Χ .

Η πρώτη μετά τα αρχαία χρόνια γραπτή αναφορά για το Χρισσό, υπάρχει το 1169, όταν γνωστός Ισπανός περιηγητής εβραϊκής καταγωγής ο     Βενιαμίν Σολέδας,  περιέγραψε την ύπαρξη στο χωριό των 200 εβραίων αγροτών. Έκτοτε το Χρισσό γνώρισε την Φράγκικη , Νορμανδική , Καταλονική κατοχή για να καταλήξει από το 1394 στο τουρκικό ζυγό. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας το Χρισσό ήταν έδρα του τουρκικού Αγά έχοντας περίπου 200 σπίτια. Λόγω  στρατηγικής θέσης του χωριού και της εγγύτητας του  με τους Δελφούς το Χρισσό επισκέπτονται σχεδόν όλοι οι ξένοι περιηγητές του Ελληνικού χώρου και υπάρχουν ενδιαφέρουσες γραπτές μαρτυρίες τους . ο Γάλλος πρόξενος Μποζούρ Φελίξ μάζεψε τα οικονομικά στοιχεία για το Χρισσό την δεκαετία 1787-1797 και  αναφέρει ότι στο χωριό παράγαγε μεγάλες ποσότητας μιας κόκκινης βαφής, το πρινοκόκκι . Η πρώτη ύλη για αυτής ήταν τα βελανίδια , για την ακρίβεια το «κύπελλο» του καρπού, το οποίο υπήρχε στην αφθονία στη περιοχή.  Το 1784  ο Σουηδός  περιηγητής Adol Fredrik Sturtrenbecker και το 1805 ο Άγγλος αρχαιολόγος Edward Dodwell, βρήκαν στο Χρισσό   μεγάλο αριθμό γκρεμισμένων εκκλησιών, που αποδεικνύει την ακμή και πλούτο του χωριού στα Βυζαντινά χρόνια. Η περιοχή και το χωριό το 19 αιώνα ήταν πού γνωστό για την κτηνοτροφία του, που μνημονευτεί ακόμα και σε γνωστό δημοτικό τραγούδι για την Μαρία Πενταγιώτισσα.   

 "Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια

και στης Μαρίτσας την ποδιά σφάζονται παληκάρια

Μαρίτσα Πενταγιώτισσα, μωρή δασκαλοπούλα, εσύ τα ΄καμες ούλα!".

Επίσης ο ίδιος ο Dodwell  στο βιβλίο του «Όψεις και τοπία της Ελλάδας» , έκδοσης του 1819 , με το γλαφυρό τρόπο περιγράφει την φιλοξενία του και το δείπνο στο σπίτι του Επισκόπου των Σαλώνων ,  που ο τελευταίος διατηρούσε στο Χρισσό (βλέπε τις εικόνες) .  Το σημερινό χωριό αριθμεί περίπου 1000 κατοίκους, έχει αξιόλογο αρχαιολογικό χώρο και την ενδιαφέρουσα παλιά αρχιτεκτονική των σπιτιών του 18-19 αιώνα . Πρόσφατα άνοιξε ένα εξαιρετικό Λαογραφικό μουσείο με τη συλλογή του Ηλία  Δαραδήμου με πλούσια εκθέματα που στεγάζονται σε ένα ιστορικό κτήριο. Για τους λάτρεις των σπορ  πρέπει  να αναφέρω την εντυπωσιακή συλλογή αθλητικών φανέλων όλων των αθλημάτων του Αλέξανδρου Αφεντούλη. Από τα σημεία του ενδιαφέροντος εκτός του οικισμού επισκεφτείτε το «Μπαλκόνι του Ελαιώνα» , ένα σημείο με την εξαιρετική θέα στο Κρισσαίο Πεδίο, την Ιτέα και τον Κορινθιακό κόλπο. Οπωσδήποτε μετά την επίσκεψη στο χωριό να πάτε μια ξενάγηση στην ιστορική Μονή Προφήτη Ηλία, την λεγόμενη «Αγία Λαύρα την Ρούμελη» όπου ο Δεσπότης Σαλώνων Ησαΐας κήρυξε στις 24/3/1821 την έναρξη της Επανάστασης στη Ρούμελη.